پس از برگزاری اسکار 2013، بار دیگر نام اصغرفرهادی و اسکارش در رسانه های ایران می چرخد. این نخستین گفتگوی فرهادی با رسانه ی ایرانی پس از مدت هاست. متن کامل این مصاحبه را در کافه سینما به نقل از بهار می خوانید:
آیا در مراسم اسکار امسال حضور داشتید؟
برای مراسم دعوت شده بودم که به دلیل همزمانی با مراحل تدوین فیلم جدیدم نتوانستم حضور داشته باشم.
شما اکنون عضوی از اعضای آکادمی اسکار هستید، تجربه ای که برای ایرانی ها ناشناخته است، آیا امکان دارد درباره روند این اتفاق بگویید؟ از فرستادن فیلم ها تا برگه های رای خودتان برای اکادمی یا قبل و بعد از آن.
پس از دعوت برای پیوستن به آکادمی، در تمام طول سال در جریان اتفاقات، زمان و مکان اکران فیلم ها، گردهمایی مربوطه و هر آنچه به این روند مربوط است قرار می گرفتم. فیلم هایی را که قصد ورود به این رقابت دارند علاوه بر اکران عمومی در اکران های خصوصی که برای اعضای آکادمی ترتیب داده می شوند به نمایش درمی آیند. معمولا این اکران ها توسط پخش کننده های فیلم ها و با تبلیغات گسترده کمپاین های تبلیغاتی و اغلب با حضور دست اندرکاران آن فیلم ها فرصت تماشای آثار را برای همه اعضا فراهم می آورد. اعضایی که خارج از آمریکا اقامت دارند به طور مرتب دی وی دی های فیلم ها را به همراه تبلیغات و اطلاعات کامل از طرف پخش کننده ها دریافت می کنند.
این گونه نیست که پخش کننده هر فیلمی را برای رای گیری در همه رشته ها به اعضای آکادمی ارسال کند، آن ها با گروه های مشاور پایش از ارسال و اکران فیلم ها تصمیم می گیرند که فیلمشان را برای داوری در چه رشته هایی به اعضای آکادمی معرفی کنند، این کار تخصصی و پیچیده است. گاهی فیلمی به دست اعضا می رسد که پخش کننده درخواست کرده است فقط در رشته های بهترین بازیگری یا بهترین فیلمبرداری مورد داوری قرار بگیرند. پس شما به عنوان یک عضو طبق اطلاعات دریافتی مطلعید هر فیلم از سوی صاحبانش در چه رشته هایی مایل به داوری شدن است. اعضای آکادمی بسته به این که تحت چه عنوانی به عضویت درآمده اند می توانند رای بدهند. نحوه رای دادن امسال به صورت اینترنتی بود، هر عضو آکادمی صاحب یک شناسه و یک رمز عبور است که با استفاده از آن از طریق اینترنت رای خود را ارسال می کند. مهلت رای گیری نیز قابل تمدید نیست.
آکادمی اسکار و پخش کننده ها با خبررسانی خود همه تلاششان این است که همه اعضا به سهولت بتوانند فیلم ها را روی پرده سینما تماشا کنند، هرچند دی وی دی همه فیلم ها نیز در دسترس قرار می گیرد. در رشته بهترین فیلم خارجی تاکید بر این است که فیلم در سینما دیده شود و نه به صورت دی وی دی، هرچند ممکن است بعضی اعضا این شرط را رعایت نکنند.
در رشته بهترین فیلمنامه هم اعضای رای دهنده الزام دارند که فیلمنامه مکتوب را دریافت و مطالعه کنند. تماشای یک فیلم برای داوری در مورد فیلمنامه آن کافی نیست، به همین دلیل برای فیلم «جدایی نادر از سیمین» شرکت پخش کننده فیلمنامه ترجمه شده را به تعداد اعضایی که باید در این رشته داوری می کردند ارسال کرد. «مایک لی» کارگردان انگلیسی تعریف می کرد فیلمی ساخته بود که پخش کننده تشخیص داده بود در رشته بهترین فیلمنامه می تواند شانس داشته باشد و از او خواسته بود به سرعت فیلمنامه را برای تکثیر و ارسال، به اعضای آکادمی برای او بفرستد. «مایک لی» که فیلمش حاصل تمرین های چندماهه با بازیگرانش بود، ناچار شده بود از روی فیلم آماده شده اش فیلمنامه ای بنویسد، او می گفت تجربه عجیبی بود که فیلمنامه فیلم را بعد از ساخته شدنش بنویسد.
طبق گفته های شما به نظر می آید نقش پخش کننده ها اهمیت زیادی دارد.
به جز فیلم های کوتاه و مستند که خود آکادمی دی وی دی های آن را برای اعضا می فرستد، امکان تماشای فیلم های بلند را پخش کننده ها فراهم می کنند و اینجاست که نقش پخش کننده فیلم ها پررنگ می شود. در این مرحله آن ها دو وظیفه اصلی دارند، اول فراهم آوردن امکان نمایش فیلم ها با سهولت هرچه بیشتر برای چندین هزار عضو و دوم ترغیب رای دهندگان به رای دادن به فیلم مورد نظرشان.
این به معنای واقعی یک رقابت تبلیغاتی بزرگ است. برای مثال برای فیلم «درباره الی...» پخش کننده آمریکا به دلیل ورشکستگی توان مالی فراهم کردن امکان نمایش فیلم را نداشت و هیچکدام از اعضای آکادمی موفق به تماشای فیلم نشدند و اساسا وارد چرخه رقابت نشد یا در مراسم بفتا (BAFTA) که به نوعی اسکار انگلستان است، پخش کننده انگلیسی فیلم «جدایی نادر از سیمین» (فیلم ها می توانند در کشورهای مختلف پخش کننده های مختلف داشته باشند) با این که فیلم جزو پنج فیلم کاندیدای بهترین فیلم خارجی بود، به تصور این که بسیاری از اعضای آکادمی بفتا فیلم را در اکران عمومی یا حضور در جشنواره ها دیده اند، نمایش اختصاصی برای آن ها فراهم نکرد و در فرستادن دی وی دی هم تعلل کرد و فیلم نتوانست رای لازم را کسب کند. یادم هست همان شب مراسم بفتا «ویم وندرس» اعتراض زیادی در این رابطه به پخش کننده فیلم کرد.
کدام ویژگی مراسم اسکار را در جهان در چنین جایگاه و موقعیتی قرار داده است؟
ویژگی های مختلفی در این رقابت وجود دارد که آن را از دیگر رویدادهای رقابتی سینما جدا می کند. مهم ترین آن گستره چند میلیاردی تماشاگران این مراسم است. حضور در مقابل این تماشاگر چند میلیاردی که همزمان در نقاط مختلف دنیا در حال تماشای مراسم هستند ویژگی منحصربه فردی است که باعث رقابتی متفاوت از دیگر رقابت های سینمایی می شود. به همین خاطر در بخش بهترین فیلم خارجی کشورها هزینه زیادی را متقبل می شوند تا وارد این رقابت شده و شانس خود را برای جلب توجه چند میلیارد مخاطب این مراسم نسبت به کشور و فرهنگشان بیازمایند.
ویژگی دیگر این رقابت تعداد داوران و رای دهندگان آن است. هر سال چند هزار رای دهنده به داوری فیلم ها می پردازند، برخی به اشتباه تصور می کنند که اسکار یک فستیوال است. در فستیوال ها داوران که توسط مدیر یا تیم برگزار کننده فستیوال انتخاب می شوند و تعداد محدود و مشخصی هستند در دوره ای چند روزه فیلم ها را می بینند و در انتها نتیجه ها، حاصل تبادل نظرات و بحث و گفت وگوی بین آن هاست. آن ها می توانند با صحبت ها و تحلیل هایشان همدیگر را مجاب کرده و به یک نتیجه جمعی برسند. در اسکار هیچ نشست نهایی و تبادل نظری بین اعضا وجود ندارد و تاثیر رای هر رای دهنده به اندازه همان یک رای است که ارسال می کند.
به نظر می رسد فضای اسکار امسال به آثار سینمای سیاسی معطوف است. بیشتر آثار برتر موضوعات سیاسی دارند. این فضا را چگونه ارزیابی می کنید؟
امسال سه فیلم «لینکلن» از استیون اسپایلبرگ، «سی دقیقه بامداد» از کاترین بیگلو و «آرگو» از بن افلک و تا اندازه ای «جانگوی رها شده» از تارانتینو داستانشان درباره سیاست است. به جای فیلم های سیاسی می توان گفت فیلم هایی درباره سیاست. این فیلم ها درباره یک شخصیت سیاسی یا یک ماجرای سیاسی هستند. هیچ کدام از این منظر که ضدیت، نقد یا چالشی با سیستم حاکم داشته باشند، فیلم سیاسی به حساب نمی آیند. حتی فیلم «سی دقیقه بامداد» اگرچه نقد ملایمی به رفتار آمریکایی ها در خاورمیانه دارد، اما نهایتا موضوع اصلی اش چنین نقدی نیست.
به هر حال با حضور این فیلم ها که بسیار پرمخاطب و پرحاشیه بوده اند، طبیعی است که به نظر بیاید اسکار امسال چنین رنگ و بویی دارد. بد نیست به نکته ای اشاره کنم؛ تصور و تحلیلی که عده ای از اسکار، هالیوود و سینمای آمریکا دارند، تصوری است برآمده از اطلاعات پراکنده، ناقص و کانالیزه شده. تصور این که همه سینماگران آمریکا چه آن ها که در هالیوود و استودیوها مشغولند، چه آن گروه که به طور مستقل کار می کنند و همین طور در مورد چند هزار اعضای آکادمی اسکار که بخش اکثریت آن ها در ایالت های مختلف آمریکا و عده دیگری نیز در نقاط مختلف دنیا ساکنند یک پایکر واحدند و تحت کنترل یک اتاق فکر مخوف که همه هم و غمش برنامه ریزی برای تخریب ادیان و فرهنگ های ملل دیگر و ترویج یک تفکر یا یک شیوه زندگی است، همان توهمی است که سال ها است در بسیاری زمینه ها گریبان ما را گرفته.
این بدان معنا نیست که همه چندهزار اعضای آکادمی دغدغه شان تنهاوتنها هنر و سینماست و بی هیچ پایش داوری، بی واسطه از منظر سینما با فیلم ها روبه رو می شوند. قطعا بین این چندهزار نفر مثل هرکجای دنیا تعدادی هم هستند که در داوری هایشان تعصبات ایدئولوژیک، سلیقه های سیاسی یا منافع گروهی خود را دخیل می کنند. همچنین تعدادی هم متاثر از کمپاین های تبلیغاتی فیلم ها داوری می کنند، اما این که همه اعضا چشم بسته و گوش به فرمان منتظر دستورالعمل اتاق فکری در پشت پرده هستند تا به آن ها در انتخاب هایشان سمت و سو بدهند یک شوخی است. یکی از کارگردان های آمریکایی درباره این تصور می گفت اگر کسانی که این تحلیل را دارند باخبر بودند چه میزان اختلاف سلیقه بین اهالی سینما و کمپانی های فیلمسازی وجود دارد، هیچ گاه به چنین نتیجه ای نمی رسند.
«آرگو» فیلمی است که امسال در اسکار و قبل از آن در محافل سینمایی مورد توجه قرار گرفته است که درباره ایران است، نظر شما درباره این فیلم چیست؟
فیلم متوسطی است که از نظر سینمایی به زودی فراموش خواهد شد اما تصویری که فیلم از مردم ایران می دهد در ذهن ها می ماند و این نکته ای است تلخ و تاسف انگیز. علت مورد توجه قرار گرفتنش در بعضی رویدادهای سینمایی پایش از اسکار و همچنین کاندیدا شدندش در برخی رشته ها چند دلیل روشن دارد. مهم تر از همه این که فیلم بسیار پرفروش بوده و به لحاظ صنعتی یک تولید سودآور و موفق به حساب می آید. اغلب در انتخاب بهترین فیلم این ویژگی از سوی رای دهندگان که بخش قابل توجهی از آن ها تهیه کنندگان هستند امتیاز بزرگی به حساب می آید و در داوری شان تاثیرگذار است. علت پرفروش بودن آن هم ساده است. روایت قهرمان پردازانه، استفاده از کلیشه های امتحان پس داده، به کار بستن تعلیق های سطحی، ارائه تصویر تک بعدی، سایه گونه و بدون پیچیدگی از ضدقهرمان ها باعث شده تماشاگر ساده پسند که حوصله به کارانداختن چرخ دنده های ذهن خود را ندارد فیلم را بپسندد و با آن هیجان زده شود.
هرچند فیلم در خود آمریکا و اروپا از طرف گروه های نخبه تر چندان مورد توجه قرار نگرفته است. عدم حضور این فیلم بین نامزدهای بهترین کارگردانی معنا دار است؛ پیداست کسانی که در بخش بهترین کارگردان رای می دهند (که رای دهندگان اغلب کارگردان هستند) اقبال مخاطب عام و پرفروش بودن آن یک امتیاز موثر در رای هایشان نبوده است. اما نکته دیگری که می توان به آن اشاره کرد، اگر از دید برخی تماشاگران غیرایرانی فیلم جذاب و سرگرم کننده به نظر می آید نه به خاطر ویژگی های سینمایی آن، بلکه به خاطر ایده جالبی است که فیلم براساس آن ساخته شده؛ ایده فراری دادن چند کارمند سفارت آمریکا در بحبوحه آن روزگار در پوشش یک گروه فیلمسازی.
آن ها که فیلم مورد توجه شان قرار گرفته، بیش از آن که خود اثر برایشان جذاب باشد، طراحی این گونه نقشه فرار برایشان تازه و هیجان انگیز است، در واقع رای ها را به همان طراح نقشه فرار باید بدهند تا سازنده این اثر و نکته آخر این که از کمپاین تبلیغاتی بی سابقه ای که کمپانی سازنده برای این فیلم شکل داده هم نمی توان گذشت. رقابت تبلیغاتی که بین کمپاین این فیلم و فیلم «لینکلن» به راه افتاده در تاریخ اسکار بی سابقه است.
به نظر می آید یک جنگ تبلیغاتی پرهزینه بین دو کمپانی رقیب شکل گرفته، خوش شانسی این فیلم در آن است که سازنده فیلم رقیبش به دفعات در این رقابت حضور داشته و موفقیت کسب کرده است. حضور اسپایلبرگ روی صحنه و دریافت جایزه بهترین فیلم برای برخی رای دهندگان اتفاقی تکراری است و به اندازه حضور یک ستاره به عنوان تهیه کننده بهترین فیلم روی صحنه هیجان انگیز نیست. با این همه امیدوارم وقتی که این مصاحبه خوانده می شود، فیلم برجسته «لینکلن» جایزه بهترین فیلم را دریافت کرده باشد.
دریافت جایزه اسکار چه تاثیری بر فیلم هایی که همگی پایش از مراسم اکران شده اند و تکلیف فروششان روشن است می گذارد که بابت آن پخش کننده ها حاضر به هزینه چند میلیون دلاری برای برنده شدن در این رقابتند؟
در سه رشته بهترین فیلم، بهترین بازیگر زن و بهترین بازیگر مرد کسب موفقیت تاثیر چشمگیری در سودآوری فیلم ها دارد. این هزینه ها در برابر درآمدی که فیلم های صاحب اسکار در این سه رشته در فروش های دی وی دی و اکران های مجدد دارند ناچیز است. فیلم «The Artist» که سال گذشته به عنوان بهترین فیلم انتخاب شد، در اکران عمومی اش یک میلیون و 500هزار تماشاگر در فرانسه داشت، تهیه کننده پس از کاندیدا شدن در رشته های مختلف در اسکار فیلم را دوباره در فرانسه اکران کرد. این فیلم در اکران مجدد توانست یک میلیون و 500 هزار تماشاگر دیگر را به سینماها بکشاند.
حضور یک جمع شش هزار و 500 نفره و یک رای از این تعداد چقدر تاثیرگذار است؟ شاید در یک نگاه کمی و عددی چندان تاثیرگذار به نظر نمی رسد، اما شاید از جنبه های دیگر موضوع فرق کند. نظر خودتان در این باره چیست؟
البته همه این چندهزار نفر برای همه کاندیداها در رشته های مختلف رای نمی دهند، در هر رشته هم یک رای به اندازه یک رای تاثیرگذار است. اما مجموع این یک رای ها می تواند نتیجه را منصفانه تر کند، من رشته بهترین کارگردانی را برای رای دادن به کاندیداها انتخاب کردم چون به نظرم آمد سلیقه ام با کسانی که برای بهترین کارگردانی رای می دهند نزدیک تر است و رای تاثیرگذارتری می توانم داشته باشم.
فیلم های منتخب شما در اسکار چه فیلم هایی بودند؟ آیا میان نامزدهای اسکار فیلمی هست که شما به آن رای داده باشید؟ شانس آن در برنده شدن چقدر است؟
انتخاب من در رشته بهترین کارگردانی فیلم «لینکلن» است و نظرم درباره بهترین فیلمنامه و بهترین فیلم خارجی، فیلم «عشق» از هانکه است.
شاید برای شما سخن از برخی نکته ها سخت به نظر برسد ولی همه اتفاقاتی که آن شب به شما و گروه «جدایی نادر از سیمین» گذشت برای بسیاری جای سوال دارد، مردم دوست دارند جزییاتی را که این خاطره مشترک را تکمیل می کند بدانند.
همه گروه می دانستند که ایرانیان بی شماری داخل و خارج از کشور تماشاگر این مراسم خواهند بود و انتظاری را که برای کسب این موفقیت از سوی مردم وجود داشت احساس می کردند. گروه ساعت سه بعدازظهر به سمت مراسم حرکت کردند، پیش از آن که وارد سالن بشویم و مراسم آغاز شود، تبریک ها شروع شده بود، در اسکار به هیچ عنوان کسی از نتایج تا قبل از اعلام خبردار نمی شود، ولی وقتی دیگر رقبای این بخش پیش آمدند و تبریک گفتند برای گروه ما عجیب بود. از خانم «انیشکا هلند» که برای فیلم «in darkness» کاندیدا شده بود پرسیدم علت این تبریک چیست، او گفت وقتی خود من به عنوان رقیب تو، رأیم را به فیلم «جدایی نادر از سیمین» داده ام معلوم است که این فیلم منتخب خواهد بود، بعدها شنیده ام او در گردهمایی ای که برای تبلیغات فیلمش شکل گرفته بود هم این جمله را که به فیلم «جدایی...» رای خواهد داد، عنوان کرده بود.
همان شب مایکل مور به پخش کننده فیلم گفته بود وقتی نام «یک جدایی» را اعلام کردند و همه رقبا در کنار هم از جا بلند شدند، زیباترین تصویر مراسم برایش شکل گرفته است، تصویر احترام همه ملت ها به همدیگر.
جایزه اسکار شما از معدود موفقیت های این سال ها بود که شکل ملی یافت و همه مردم خود را در این شادی شریک می دانستند و در واقع هر ایرانی آن را متعلق به خود می داند. اما بر شما به عنوان کسی که دریافت کننده آن بودید در این یک سال چه گذشت؟ چه تغییری در مسیر فیلمسازی شما رخ داده است؟ آیا خوش بینانه است که بگوییم روند فیلمسازیتان از نظر حرفه ای تضمین شده است؟ شاید شما از دور بتوانید بیشتر در این زمینه بگویید که آیا دریافت اسکار شما توانست تاثیری بر سینمای ایران بگذارد؟
شادی جمعی مردم ایران با طرز فکرهای مختلف و سلایق متفاوت که وجه مشترکشان مهر به وطن و اهمیت آبرو و اعتبار سرزمینشان بود رنگ دیگری به این جایزه داد، این اتفاق مرا صاحب اندوخته ای والا و باارزش کرد که همان مهر و محبت مردم بود، اندوخته ای که تا پایان عمر قدردان آن خواهم بود. در مسیر فیلمسازی ام تغییری ایجاد نشده است. من فیلمنامه جدیدم را پیش از این اتفاق شروع کرده بودم، با همان سبک و سیاقی که همیشه کارکرده ام. احساس نمی کنم که چیزی تغییر کرده یا باید تغییر کند، شاید این اتفاق باعث شود که به لحاظ امکانات با دست بازتری بتوانم کار کنم اما این به معنای تغییر در جنس فیلم هایی نیست که خواهم ساخت، من در اینجا هم با وجود همه امکانات وسیعی که در اختیار فیلم قرار گرفت همان نوع فیلمی را ساختم که در ایران می ساختم.
در رابطه با تاثیر این جایزه بر مسیر سینمای ایران برآورد شفافی ندارم، اما معتقدم باعث انگیزه بیشتر در فیلمسازهای جوان و خودباوری در آن ها می شود.
دریافت جایزه اسکار ترمیم بخشی از غرور از دست رفته ایرانیان در روزهایی بود که به عنوان طالبان جنگ در جهان شناخته شده اند، نکته ای که شما به آن در مراسم اشاره داشتید و در آن به تغییر فضا کمک کردید. برای نوشتن متن اسکار به این مسئله فکر کرده بودید؟
متاسفانه تصویری که امروز از ایران و ایرانی در افکار عامه مردم کشورهای دیگر شکل گرفته تصویر خوشایندی نیست، هرچند بخشی از نخبگان و اندیشمندان نگاهی واقعی تر دارند اما قضاوت غالب همان تصویر عبوس و تک بعدی است، در این که چه میزان عوامل داخلی و چه مقدار رسانه های خارجی در شکل گرفتن این تصویر از مردم ایران سهم داشته اند و چه کسانی با رفتارها و کردارهای ناشایست خود زمینه را برای چنین پایش داوری هایی نزد افکار عمومی دنیا فراهم آوردند، ساعت ها می توان صحبت کرد، اما به هرحال ایرانی ها چه داخل و چه خارج از این که با چنین پایش داوری هایی مورد قضاوت قرار می گیرند همواره رنج برده اند.
در ماه های باقی مانده تا مراسم اسکار کمتر مصاحبه ای بود که در آن درباره جنگ پیش رو سوالی به میان نیاید، پیش بینی وقوع جنگ بیرون از ایران جدی تر بود تا داخل. پاسخم به این سوال مکرر همواره این بود که جنگ خود یک مسئله است نه یک راه حل، احساس می کردم تصویری که از ایران و ایرانی شکل گرفته زمینه روانی برای وقوع جنگ را در نزد افکار عمومی در بسیاری از کشورها فراهم کرده، تاثیرگذارترین راه شکستن این پایش داوری و نگاه به مردم ایران بود. صحبت هایی که در مراسم داشتم در این جهت بود.
به عنوان آخرین سوال با این که می دانم شما با حاشیه ها میانه ای ندارید، با این حال این روز ها بحث اسکار بسیار داغ است. پایش بینی ها در حال انجام است و محافل سینمایی در تب و تاب پایش بینی، در ایران هم این فضا وجود دارد. اما به شکلی دیگر سخنان آقای شمقدری در زمینه لابی برای اسکار فیلم «یک جدایی» بسیاری را به واکنش واداشته است. خودتان این حرف ها را شنیده اید؟ آیا نکته ای در این باره ندارید؟
قابل پایش بینی بود که بعد از آن میزان شادی که مردم، اندیشمندان، سینماگران و فعالان اجتماعی در واکنش به این اتفاق داشتند، حاشیه هایی هم ساخته و پرداخته خواهد شد. مشغول فیلم بعدی شدن بهانه خوبی بود برای دور ماندن از این گونه حواشی بی ارزش.
